Een Amsterdamse rechtbank begint in Enschede een tweede leven als kantoor- en onderwijsgebouw. Gewoon een kwestie van losschroeven en 150 kilometer verderop weer in elkaar bouten. Alleen voor de grote constructiedelen is een zware kraan nodig, de rest wordt sluipenderwijs met mini-kraantjes en handkracht ontmanteld.
Lees verder
Verwijderen van de glazen puien van de tijdelijke rechtbank is een secuur werk. Een monteur zet er eerst vanuit een hijsbakje een glaszuiger op, daarna schroeft hij een voor een alle bouten los waarmee het glas in de sponning zit. Als een tweede medewerker met de afstandsbediening het paneel op de grond heeft gezet, wordt het eerst netjes verpakt voor transport naar het oosten des lands. Daarna is het tijd voor het volgende raam.
‘Verwijderen van de buitenschil en het interieur kost vrij veel tijd, want het is uiteraard zaak om schade te voorkomen’, vertelt directeur Gerd-Jan Jongerman van sloop- en remontagebedrijf Lagemaat. ‘Maar als we straks aan de hoofddraagconstructie beginnen, gaat het snel.’
Herbouw één op één
De sloper annex remonteerder uit het Gelderse Heerde heeft al diverse gebouwen gedemonteerd voor hergebruik van de onderdelen, maar nooit eerder is een pand bijna één op één elders herbouwd. Met het Amsterdamse rechtbankgebouw is dat mogelijk, omdat het er destijds nadrukkelijk op is ontworpen. Aangezien de nieuwe, definitieve rechtbank klaar is – hij staat er vlak naast – is de demontage van het van 5400 vierkante meter metende bouwwerk nu in volle gang.
Opdrachtgever het Rijksvastgoedbedrijf vroeg bij de aanbesteding van de bouw in 2014 om een pand dat een tijdelijke functie zou vervullen, maar het mocht geen laagwaardige uitstraling hebben. Dat is aardig gelukt. De rechtbank die architectenbureau Cepezed ontwierp is een transparant gebouw waarin je geen trillende vloeren en wanden zult vinden. Het voelt aan en ziet eruit als een regulier, permanent gebouw. Behalve een zware stalen hoofddraagconstructie heeft het stevige betonnen vloeren.
Regelgeving
Toch is niet alles wat het lijkt. Onder de inmiddels verwijderde computervloeren is te zien dat de kanaalplaatvloeren niet zijn voorzien van de gebruikelijke betonnen druklaag. De stekken zijn in plaats daarvan met een speciale boutconstructie aan de stalen vloerliggers bevestigd met het oog op de schijfwerking. Daarom zijn de betonvloeren, net als de zware stalen profielen, zonder schade te demonteren en opnieuw te gebruiken. Lagemaat kan ze met een moersleutel losdraaien en eruit hijsen.
Kortom alles is in de Amsterdamse rechtbank toegesneden op hergebruik. Opmerkelijk genoeg is de wetgever dat overigens niet. Volgens het Bouwbesluit is hergebruik van kanaalplaten namelijk niet direct toegestaan. Jongerman: ‘We moeten zelf aantonen dat ze bruikbaar zijn. Hopelijk gaat de regelgeving op dit punt snel veranderen.’
Film achterstevoren
De grootste uitdaging van het project zit niet alleen in de demontage, maar vooral in de volgorde waarin dat gebeurt. Dit moet namelijk op zo'n manier gebeuren dat onderdelen die als eerste worden hergebruikt in Enschede als laatste de vrachtwagen ingaan. ‘Het is eigenlijk omgekeerd bouwen, je moet de film achterstevoren afspelen.’
Alle onderdelen worden tot op het laatste schroefje gecodeerd en hebben een plek in het digitale model. Daardoor kunnen straks op basis van de nummers alle 'Lego-steentjes' weer op de juiste volgorde uit de opslag worden gevist voor transport naar de nieuwe locatie. Dat is minder simpel dan het lijkt, want het gebouw krijgt in zijn volgende leven een kantoor- en onderwijsfunctie. De indeling zal daarom hier en daar veranderen en sommige onderdelen worden gespiegeld geplaatst.
Buitenkans
Maar voor het grootste deel hoeft de gebouwopzet niet te worden omgegooid, want de hoge rechtszalen zijn ook prima bruikbaar als collegezaal. ‘Hetgeen niet wegneemt dat we het ook als winkelpand of iets anders hadden kunnen terugbouwen. Die flexibiliteit zit in dit bouwsysteem.’
Dat opdrachtgever en huidig eigenaar HMO (Herstructureringsmaatschappij Overijssel) het gebouw op kennispark Twente bijna volledig hergebruikt noemt Jongerman ‘een mooi initiatief’. ‘Zij zien het als buitenkans, passend bij wat deze tijd vraagt.’ Lagemaat herbouwt het in Enschede met aannemer Groothuis.
Computervloeren
De demontage begon in oktober 2021 met het verwijderen van alle waardevolle onderdelen, zoals binnendeuren, glazen wanden, publieke tribunes, stoelen, bankjes en armaturen. Drie maanden na de start herinneren enkele rechtbanktafels nog aan de vroegere functie. Alle systeemplafonds en computervloeren zijn al gedemonteerd en afgevoerd naar de opslag. De bekabeling ligt in dikke rollen klaar voor transport naar de volgende locatie, de luchtkanalen volgen binnenkort. Alleen de voetjes van de computervloeren moeten nog een voor een worden verwijderd.
Die vloeren zouden wellicht een volgende keer een maatje groter kunnen, meent Lagemaat. ‘Vloertegels van 50 bij 50 centimeter demonteren is erg bewerkelijk.’ Hetzelfde geldt voor de treden in de brede stalen trappen die langs de glazen gevel naar de drie verdiepingen voeren. Deze zijn ontworpen om stuk voor stuk te verwijderen. Daar begint de sloper niet aan, de trappen worden straks losgeschroefd en in hun geheel in één keer naar buiten gehesen. Dat spaart veel tijd.
Cellenblokken
Niet geschikt voor hergebruik zijn de metalstud wanden. Die zijn namelijk versterkt met stevige staalplaten om te voorkomen dat mensen die terechtstaan met geweld via de wand kunnen uitbreken. Ze worden eruit gezaagd en hoogwaardig gerecycled.
De prefab betonnen cellenblokken op de begane grond zijn voorzien van een rode in plaats van een groene sticker, ten teken dat ze niet meegaan naar Enschede. Mogelijk krijgen ze een volgend leven als berging of schuur.
Buitenschil
De demontage van de buitenschil is net begonnen. Ramen eruit halen kost vrij veel tijd, maar de gevel zelf is ook op remontage ontworpen. Aan de buitenzijde was doek gespannen en met veerverbindingen bevestigd. Het laat zich eenvoudig verwijderen en wordt na reiniging opnieuw gebruikt. Ook de achterliggende houtskeletbouw elementen zijn demonteerbaar.
Er komt relatief weinig materieel kijken bij de demontage. Compacte hijsliften, schaarliften en shovels doen op dit moment het meeste werk, voor de luchtbehandelingskasten komt er een mobiele telekraan. ‘Alleen bij de demontage van het casco schakelen we een 150 ton zware AT-7 mobiele rupskraan in’, vertelt Robert Seinen van Groothuis. ‘Die kan alles wat er dan nog staat met gemak in zijn eentje aan.’
Provinciehuis
Lagemaat, dat zich sinds een jaar of tien nadrukkelijk profileert als 'circulair sloper', heeft de sloopkogel al lang geleden de deur uit gedaan. Toch kunnen veel reguliere demontages nu nog niet zonder zware sloopmachines.
Zou niet ieder gebouw ontworpen moeten worden op demontage, zoals de rechtbank Amsterdam? Noodzakelijk is dit niet. Onlangs heeft Lagemaat een klus aangenomen die nog complexer is dan die in Amsterdam. Daarbij wordt het voormalige provinciehuis ('De Prinsenhof') in Arnhem gedemonteerd en overgebracht naar Heerde. Deze betonkolos uit 1987 is helemaal niet ontworpen op remontage en moet daarom letterlijk in stukken worden gezaagd. Lagemaat gaat de prefab gevelelementen en kanaalplaten dusdanig detailleren dat ze in de toekomst wél geschikt zijn voor demontage.
‘Materiaalmakelaar’
Is het goedkoper om een nieuw gebouw te maken met gebruikte materialen? In het geval van de Amsterdamse rechtbank wel. ‘We doen dit marktconform’, zegt Jongerman. ‘Daarnaast is de materiaalstroom natuurlijk veel lager, evenals de CO2-uitstoot.’
Op de lange termijn wil Lagemaat het predikaat 'sloopbedrijf' doorontwikkelen naar een rol als ‘materiaalmakelaar’ en ‘expert in materiaaldepot-beheer'. Het bedrijf is daarom nu al bezig om de gebouwde omgeving digitaal in kaart te brengen. Architecten kunnen in deze database neuzen naar elementen in bestaande, slooprijpe gebouwen. ‘Ze kunnen dan met gebruikte gebouwonderdelen nieuwe gebouwen gaan ontwerpen, met de sloper als adviseur’, zegt Jongerman. ‘Naar dat soort dingen moeten we toe als we de bouw werkelijk circulair willen maken.’
Het is de bedoeling dat de laatste trailer met gebouwelementen in het voorjaar van 2022 de hoofdstad heeft verlaten. De remontage in Enschede gaat volgens de planning in april van start. De bouw daarvan moet een jaar later klaar zijn.
Tekst: Edo Beerda. Foto's: Ries van Wendel de Joode
